Tarih sayfalarını açtığımızda, Türklerin adının geçtiği coğrafya neredeyse bir kıtanın değil, bir yarım dünyanın genişliğiyle yarışır. Türkistan’ın sert bozkırlarından Balkanların verimli düzlüklerine, Kırım steplerinden Hindistan’ın kuzeyine, Orta Doğu’dan Kuzey Afrika’ya kadar uzanan geniş bir panorama…
Kâğıt üzerinde bakıldığında bu tablo, çoğu zaman “fetihler zinciri” olarak yorumlanır.
Oysa bu hikâye, yalnızca kazanılmış savaşların değil, köklü bir kültürün, uzun bir arayışın ve medeniyet kurma geleneğinin harmanlanmış hâlidir.
Bozkırdan Başlayan Büyük Yolculuk
Türklerin ana yurdu olan Türkistan; Kazak bozkırlarından Altaylara uzanan geniş coğrafyasıyla yalnızca bir başlangıç noktası değil, aynı zamanda bir karakter şekillendiricisidir.
Doğu Türkistan’dan Moğolistan’a, Sibirya’nın güneyine uzanan bu bölge, sert iklimiyle Türkleri hareketli, dayanıklı ve disiplinli kılmıştır.
Bugün Moğolistan topraklarında yükselen Orhun Yazıtları, hâlâ bize “devlet aklı”nın en eski izlerini hatırlatır.
Kültür bu coğrafyada yeşerdi; fakat uzun yolculuk daha yeni başlıyordu.
Fetih Değil, Arayış: Kafkasya’dan Anadolu’ya
Türklerin Kafkasya üzerinden İran ve Horasan’a, oradan da Mezopotamya’ya uzanan göç hattı, çoğu zaman savaşlar üzerinden anlatılır. Fakat bir başka açıdan bakıldığında, bu yayılış yeni bir yurt bulma mücadelesiydi.
Anadolu’nun kapılarının Malazgirt’le açılması, sadece bir zafer değil, Türklerin binlerce yıllık arayışının nihayet yerleşik bir karşılık bulmasıydı.
Bu topraklar kısa sürede Türklerin yeni evi, yeni kimliği, yeni devlet düzeni hâline geldi.
Balkanlar ve Orta Doğu: Sadece Hakimiyet Değil, İnşa
Osmanlı coğrafyası elbette harita üzerinde geniş bir hâkimiyet alanıydı.
Ancak Balkanlardan Orta Doğu’ya kadar birçok bölgede, Osmanlı yalnızca toprak kontrol eden bir güç olmadı; şehir kurdu, hukuk düzeni oluşturdu, ticaret yollarını birbirine bağladı.
Bugün Saraybosna’nın taş sokaklarında, Üsküp’ün camilerinde, Kudüs’ün eski çarşısında hâlâ hissedilen o ortak ruh, Türklerin fetheden değil, düzen kuran yönünü göstermeye devam ediyor.
Kuzeyin Soğuğundan İç Asya’nın Sıcaklığına: Kırım ve Orta Asya Bağlantısı
Karadeniz’in kuzeyi, Peçeneklerden Kıpçaklara, Kırım Hanlığı’ndan Altın Orda’ya kadar birçok Türk topluluğunun hem geçiş hem yerleşim noktasıydı.
Bu bölgede fetihlerden çok, bozkır kültürünün Avrupa ile buluşması etkisini gösterdi.
Bugün Ukrayna steplerinde, Rusya’nın güneyinde bile bu izler hâlâ hissedilir.
Hindistan ve Afrika: Uzak Coğrafyalarda Yakın İzler
Babür Devleti’nin Hindistan’daki ihtişamı, Tac Mahal’den yönetim sistemine kadar Türk etkisinin en görkemli örneklerinden biridir.
Kuzey Afrika’da ise Memlüklerden Osmanlı’ya uzanan süreç, Türk yönetim geleneğinin farklı bir iklimde nasıl kök saldığını gösterir.
Harita mı Bizimdir, Yoksa Biz Haritanın mı?
Türklerin hâkim olduğu coğrafyalar listelenince bir gurur tablosu çıkar ortaya.
Ama bu tablo kadar, şunu sormak da gerekir:
Türkler neden bu kadar geniş bir alana yayıldı?
Bu sadece güç gösterisi değildi.
Kimi zaman yeni yurt arayışı, kimi zaman doğunun dar gelen sınırlarını aşma isteği, kimi zaman ise tarih boyunca iç içe geçen göç ve fetih döngülerinin doğal sonucuydu.
Bu bakışla fetih, sadece bir kazanım değil; aynı zamanda bir yer değiştirme, uyum sağlama ve yeniden kurma çabasıdır.
Asıl Miras: Kılıç Değil, Kültür
Türklerin tarih boyunca geçtiği topraklara baktığımızda şunu fark ederiz:
Askerî başarıların çoğu geçicidir; fakat kültür ile kurulan bağ kalıcıdır.
Lisan, mimari, yönetim anlayışı, ortak yaşam kültürü…
Bugün Balkanlarda, Orta Asya’da, Kafkaslarda ve Ortadoğu’da Türk etkisi hâlâ hissediliyorsa, bunun nedeni kılıç değil, medeniyet kurma becerisidir.
Son Söz: Coğrafyadan Çok Hikâye
Türklerin geçmişten bugüne hâkim olduğu topraklara bakarken sadece fetihleri görmek, bu geniş serüveni yarım anlamak gibidir.
Çünkü Türk tarihi bir toprak meselesi değil; bir yolculuk, bir değişim, bir kök salma ve kök koparma hikâyesidir.
Belki de bugün bize düşen, “nereleri fethettik?” sorusundan çok,
“nerelerde iz bıraktık ve bu iz bizi bugün kim yaptı?” sorusunun peşine düşmektir.
