Kadim Köklerden Modern Ritüellere:
(Bir Kış Güneşi Yolculuğu)
14/12/25
Değerli Dostlar,
Kış gündönümü, güneşin ölümünü ve zaferle yeniden doğuşunu izleyen insanlığın en kadim ortak hikayesidir. Bu hikaye, sayısız kültürde farklı isimler ve yüzlerle tekrar edilir.
· Mısır'da, Osiris parçalanır ve İsis'in çabalarıyla yeniden dirilir; bu, doğanın ölüm ve yeniden doğuş döngüsünün sembolüdür.
· Anadolu ve Roma'da, ana tanrıça Kybele, sevdiği Attis'in ölümünün ardından onu yeniden canlandırır. Attis şenliklerindeki çam ağacı kesimi ve süslenmesi, bereketi ve yaşamı simgeler.
· Yunan mitolojisinde ise, Dionysos (Bakkhos) ölümlü bir anadan doğan, ölümü yenen, şarap ve coşku getiren bir "kurtarıcı" tanrıdır. Erken Hristiyan ikonografisi, onun imgelerini (asma, asma yaprağı, "kurtarıcı" sıfatı) Hz. İsa tasvirlerinde ödünç almıştır. İznik Konsili (MS 325) ile Noel'in resmi tarihi belirlenirken, bu pagan şenlikleriyle rekabet ve örtüşme kaçınılmazdı.
· Romalılar bu fikri Sol Invictus (Yenilmez Güneş) kültüyle sistematize etti. İmparator Aurelian, 25 Aralık'ı "Dies Natalis Solis Invicti" (Yenilmez Güneş'in Doğum Günü) ilan etti. Bu tarih, Hristiyan Noel'inin de kesinleşmesinde kritik oldu.
Türk ve Altay Kökenlerinde Işık Arayışı
Bu tema, Avrasya steplerinde de güçlüydü:
· Nardugan (Nar/Güneş + Tugan/Doğan), Güneş'in yeniden doğuşunun Türk kutlamasıdır. Ağaç süsleme, dilek tutma, ziyafet ve ışık (ateş) ritüelleri merkezdedir. Şamanizm bu ritüellerin ruhani zeminini sağlardı; şamanlar (kam/baksı) güneşin dönüşü için aracılık eder, kötü ruhları kovardı.
· Nar (ateş, güneş, bereket) ve ölümsüzlük sembolü nar meyvesi, hem Nardugan'da hem de Akdeniz ve Ortadoğu mitolojilerinde (Pers, Yahudilik, Hristiyan sanatında) yaşamı ve çoğalmayı simgeler.
· Yazın gelişini kutlayan Saban Toy / Sabantuy gibi diğer Türk bayramları da doğa döngüsü ve bereket temalı bu geleneğin parçasıdır.
Hristiyanlıkta Yeniden Biçimleniş ve Diğer Bayramlar
Kadim motifler, yeni dinin içinde eriyip yeni formlar aldı:
· Noel (Christmas): 25 Aralık, artık Güneş Tanrı'nın değil, "Dünyanın Işığı" (Lux Mundi) İsa Mesih'in doğum günü oldu. Noel Baba (Aziz Nikolaos) figürü, cömertlik temasını kişiselleştirerek bu kutlamaya eklendi.
· Paskalya (Easter): Aslında bahar ekinoksundaki bir yeniden doğuş bayramıdır. İsminin kökeni Anglo-Sakson bereket tanrıçası Eostre'ye dayanır. Yeniden doğan İsa teması, baharın ve ışığın dönüşü ile mükemmel örtüştü.
· Kutlu Doğum Haftası: Modern Türkiye'de, Noel'e doğrudan referans vermeden, aynı zaman diliminde (Aralık sonu) ve "ışık, doğum, hizmet" temalarıyla yapılan bir kültürel/dini etkinlik olarak ortaya çıktı.
Modern Kültüre Sıçrayış: Sebastian Brant ve Sosyalleşme
Orta Çağ'ın sonunda, Alman hümanist Sebastian Brant, "Narrenschiff" (Deliler Gemisi, 1494) eserinde, "Çocuklarına Noel'de hediye veren baba, tüm yıl boyunca onlardan itaat görür" diyerek, Noel'in aile içi sosyal bir ritüel ve otorite aracı olarak seküler işlevine dikkat çekti. Bu, bayramın kiliseden çıkıp evlere, aileye ve nihayetinde tüketim kültürüne (hediye alışverişi) doğru kaymasının erken bir işaretiydi.
Sonuç: Sürekli Dönüşen Bir Mit
Bir zamanlar Şamanın davuluyla çağrılan güneş, Rahipin duasıyla karşılandı, Babanın hediye çuvalıyla eve taşındı. Nardugan'ın süslenen ağacı, Attis için kesilen çam, Noel çamı oldu. Dionysos'un şarabı, kutsal kan sembolüne dönüştü. Sol Invictus'un tacı, azizlerin halesi içinde kayboldu.
Bu bayramlar, insanın karanlığa karşı umudunun, doğanın döngüsüne duyduğu hayranlığın ve topluluk olma ihtiyacının sürekli evrilen tezahürleridir. Hepsi aynı kadim soruya cevap arar: "Güneş geri dönecek mi, yaşam yeniden başlayacak mı?" Cevap, kültürden kültüre değişen sembollerle, ama aynı yürek titreyişiyle hep "Evet" olmuştur.
Semih Adıyaman/Bitez
Hikaye Anlatıcı